Andrzej Kosiek, Śladem kultu maryjnego w kościele Franciszkańskim w Krośnie, w Kościół i klasztor franciszkański w Krośnie przeszłość oraz dziedzictwo kulturowe. Materiały z sesji naukowej, Krosno, listopad 1997, Krosno 1998, 257-284.

Muzeum Okręgowe w Krośnie

Śladem kultu maryjnego w kościele Franciszkańskim w Krośnie*

Moim zmarłym Rodzicom

Marii i Franciszkowi

poświęcam

W rozumieniu słownikowym[1] kultem jest cześć religijna oddawana bóstwu, osobie czy rzeczy mającej związek z bóstwem lub traktowanej w sposób zbliżony do ubóstwiania. Kult to także zewnętrzne objawy tej czci: nabożeństwa, ceremonie, widoczne zwłaszcza podczas uroczystości, choć również funkcjonujące w codziennej rzeczywistości. W tym sensie literatura i źródła historyczne dostarczyły wielu konkretnych informacji z przeszłości. Są one świadectwem potwierdzającym zjawisko kultu, które w różnych miejscach i z różnym natężeniem trwa od wieków.

Zjawisko to istnieje od średniowiecza również w krośnieńskiej świątyni franciszkańskiej, zwłaszcza w odniesieniu do czci oddawanej Matce Bożej. Kult maryjny, będący - w jego wymiarze zewnętrznym - przedmiotem naszej uwagi, jest przejawem ludzkich zachowań, postaw czy działań, które zostały zaobserwowane i opisane. Należy jednak pamiętać, że istnieje także wielce istotny, wewnętrzny wymiar kultu. Na ogół nie jest on uzewnętrzniany i często pozostaje tajemnicą. Wymiar ten bowiem dotyczy wewnętrznego życia ludzi, zaś życie to jest sercem dziejów Kościoła i w nim zamyka się zakryty obraz kultu Boga, Maryi i świętych[2].

Wzrost kultu maryjnego, czyniący na Zachodzie szybkie postępy od XI wieku, był również jedną z zasadniczych cech religijności polskiego średniowiecza. Kult ten wysunął się wtedy na jedno z czołowych miejsc, choć dopiero w wieku XVII stanowił charakterystyczną cechę polskiej pobożności. Od XIII wieku, kiedy rozwinął się bardzo silnie, szerzyli go m.in. franciszkanie, reprezentujący optymistyczny i woluntarystyczny typ pobożności. Oni wprowadzili jasełka i kolędy, podkreślając w ten sposób krąg religijności Matki Bożej Radosnej. Równolegle szerzyli także, głównie poprzez pieśni maryjne i kazania, kultu Matki Boleściwej[3]. Nade wszystko jednak, od XIII wieku franciszkanie szerzyli kult tajemnicy Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej. Decyzją kapituły generalnej, obradującej w Pizie w roku 1263, święto Poczęcia NMP polecono obchodzić we wszystkich kościołach Zakonu. Choć prawdę tę jako dogmat ogłosił papież Pius IX dopiero 8 grudnia 1854 roku, to jednak już w średniowieczu uzasadnili ją i pogłębili teologowie franciszkańscy - Jan Duns Szkot (XIII/XIV wiek) i papież Sykstus IV (XV w.). Za Niepokalanym Poczęciem opowiadali się franciszkanie wszystkich odłamów. Doktrynę Dunsa Szkota uświęcił swoją uchwałą sobór w Bazylei (XV w.), od czasów którego święto Niepokalanego Poczęcia obchodzono 8 grudnia jako uroczyste z oktawą. Naukę soborową przyjęła też Akademia Krakowska, a rozpowszechnienie i umocnienie wśród szerokich mas wiernych kultu Niepokalanej należy zawdzięczać bernardynom, przybyłym do Polski w 1454 roku pod wodzą Jana Kapistrana[4].

Najstarsze, pochodzące z końca XIV i 1. poł. XV wieku dokumenty, mówiące o działalności franciszkanów w Krośnie, nie informują o roli jaką wśród innych uroczystości zajmowało święto Poczęcia NMP. W ich treści nie ma też wzmianek o tytule krośnieńskiej świątyni. Jednak ranga tego święta już wcześniej musiała być znacząca, skoro w 1510 roku, w dobie pontyfikatu Juliusza II, ośmiu kardynałów nadało wiernym odpust, który mogli uzyskać w dniu 8 grudnia w krośnieńskim kościele klasztornym Najświętszej Maryi Panny[5]. Matkę Bożą jako patronkę świątyni wymieniają dokumenty zarówno z początku XVI, jak też XVII wieku[6]. Także w protokole najstarszej znanej wizytacji krośnieńskiego konwentu, którą w 1598 roku przeprowadził prowincjał Jan Donat Caputo (Włoch rodem z Kupertynu) stwierdzono, że kościół nosił tytuł Błogosławionej Maryi Dziewicy[7]. Kilkanaście lat później, gdy konwent krośnieński wizytował prowincjał Adam Goski (1612-1615), zapisano podobnie[8], choć równocześnie zaznaczono, że rocznica poświęcenia świątyni obchodzona jest uroczyście corocznie w pierwszą niedzielę po święcie Nawiedzenia[9]. Tytuł kościoła p.w. Nawiedzenia NMP (obecnie używany) pojawił się po raz pierwszy w wydanym w Rzymie, 4 października 1628 roku, dokumencie generała Zakonu. Jego treść Feliks Franceschinus de Cassia skierował do członków krośnieńskiego bractwa Paska św. Franciszka[10].

Najwcześniejszy ślad potwierdzający istnienie kultu Matki Bożej, który rozwijał się w krośnieńskiej świątyni, pochodzi z końca XV wieku. Funkcjonowało już wtedy dobrze zorganizowane i aktywnie działające bractwo Najświętszej Maryi Panny. Miało ono swój zarząd (kierowali nim starsi) i odprawiało nabożeństwa[11]. W 1492 roku stolarz Jan z żoną Anną darowali bractwu swój ogród leżący powyżej Michała Rechela. Także w 1515 roku Anna Zychryzon zatwierdziła darowiznę innego ogrodu, przekazanego przez jej męża dla bractwa Matki Bożej in claustro. Ogród ten leżał z jednej strony obok konwisarza Subartha, a z drugiej obok Sołtysza[12]. Członkowie bractwa cieszyli się wśród ogółu wiernych szczególnym szacunkiem. Wyróżniali się pobożnością i szerzyli cześć Bogarodzicy. Ich stowarzyszenie w 1510 roku posiadało m. in. książki, kielichy, świece, szaty liturgiczne i różne przedmioty kościelne. Wtedy też kardynałowie (wzmiankowani już wyżej) odpowiedzieli z Rzymu na skierowaną wcześniej prośbę, nadając wiernym odpust 100 dni celem zachęcenia ich również do ofiar na kościół. Warunkiem jego uzyskania było odbycie spowiedzi, przyjęcie Komunii świętej, złożenie ofiary, nawiedzenie kościoła franciszkańskiego w cztery niedziele przypadające po Suchych Dniach, a także w główną uroczystość odpustową - święto Poczęcia Najświętszej Maryi Panny[13].

Aktywność bractwa wychodziła naprzeciw ówczesnym potrzebom świątyni, której wnętrze wymagało odpowiedniego wyposażenia. Łączyła się również z gorliwymi staraniami Walentego z Krosna, ówczesnego prowincjała czesko-polskiego. Zabiegał on nie tylko o odpusty, lecz pragnął zyskać dla świątyni krośnieńskiej specjalne zezwolenia i przywileje apostolskie. Na jego prośbę odpowiedział nadzwyczajnym indultem w maju 1513 roku kardynał Leonard z Rzymu[14]. Na mocy tego dokumentu w poszczególne święta maryjne (Zwiastowanie, Nawiedzenie, Narodzenie, Ofiarowanie, Poczęcie, Oczyszczenie i  Matki Bożej Śnieżnej), w rocznicę konsekracji świątyni, a także w uroczystości świętych - Franciszka, Bonawentury, Szymona i Judy Apostołów oraz męczeństwa św. Walentego, miały się corocznie odbywać publiczne, uroczyste procesje z  Najświętszym Sakramentem tak, jak w święto Bożego Ciała. Indult zezwalał wychodzić procesjom poza mury kościoła na przykościelny cmentarz lub wokół niego i tylko w razie deszczu uroczysty pochód miał odbywać się wewnątrz świątyni.

Do treści dokumentu nawiązała niebawem szczodrobliwa Juliana, której dar zatwierdził w Krakowie (w 1520 roku) prowincjał Marek z Turri. Juliana była córką długoletniego rajcy i dobrodzieja klasztoru Łukasza Wilusza oraz żoną bakałarza Jana Zeydla, obywatela i rajcy krośnieńskiego. Ona to przekazała m. in. ofiarę w postaci 20 florenów węgierskich w złocie, aby w święta maryjne odbywały się procesje z Sanctissimum wokół kościoła[15].

W 1519 roku raz jeszcze kardynał Tomasz, arcybiskup Ostrzyhomia, udzielił wiernym 100 dni odpustu pod zwykłymi warunkami oraz jeśli złożą ofiarę na kościół[16].

W następnych dziesięcioleciach reformacja protestancka, silnie oddziałująca przeciw kultowi maryjnemu i kultowi świętych, spowodowała także w Krośnie zastój i regres[17], choć sympatie części szlachty, np. rodziny Kamienieckich[18], pozostawały nadal przy franciszkanach. Ogólnie jednak był to okres osłabienia, wewnętrznego fermentu i bezradności społeczności katolickiej wobec nowych prądów. W Krośnie zanikły publiczne procesje, a bractwo NMP przestało istnieć.

Z czasem, zwłaszcza pod wpływem reform Concilium Tridentinum (1545-1563), w całym Kościele katolickim nastąpiła odnowa religijna, a jej ważnym elementem stały się masowo powstające bractwa. W okresie potrydenckim silnie rozwinęły się one również w Polsce, szczególnie w miastach. Miały teraz przede wszystkim charakter dewocyjny, ściślej też podporządkowano je władzy kościelnej. Mocą zezwoleń Stolicy Apostolskiej erygowali je biskupi-ordynariusze diecezji oraz przełożeni zakonów, a fundatorami i dobrodziejami bractw było m. in. duchowieństwo i mieszczanie.

Prawem i przywilejem bractw były odpusty. Nadawali je papieże oraz upoważnieni biskupi na mocy indultu papieskiego. Odpusty, z którymi wiązały się uroczystości, budziły zainteresowanie wiernych. Rozwój bractw miał też ścisły związek z rozszerzaniem się kultu maryjnego oraz kultu świętych; łączył się również z kultem obrazów. Niezwykle istotną, wręcz pierwszorzędną rolę w powstawaniu bractw odegrały zakony, wśród nich franciszkański[19].

Działalność duszpasterska franciszkanów w środowisku krośnieńskim z końcem XVI i na początku XVII wieku wyraźnie sprzyjała odnowie życia i świadomości religijnej mieszczan[20]. Przy swoim kościele franciszkanie zorganizowali, zapewne jeszcze przed rokiem 1590 (dzięki arcybiskupowi lwowskiemu Janowi Solikowskiemu), silnie wówczas w Polsce propagowane ze względu na kontrreformacyjny wydźwięk bractwo św. Anny. Choć powstało ono wcześniej, niż takie samo bractwo przy miejscowym kościele farnym, nie zatwierdził go ordynariusz przemyski[21]. Istniało jednak nadal i rozwijało działalność cum maxima devotione. W 1598 roku było jedynym bractwem, jakie funkcjonowało przy świątyni. Po lewej stronie w kościele miało swój ołtarz z drewnianą nastawą, w której umieszczony był obraz z wizerunkiem patronki. Bractwo otrzymało odpust zupełny wieczysty, który nadał mu papież franciszkanin Sykstus V. Odpust ten można było uzyskać w święta Zakonu[22]. Istnienie bractwa odnotowano jeszcze w latach 1636-1639 w konwenckiej księdze dochodów i wydatków[23].

Zapewne w roku 1603 przy kościele franciszkańskim powstało bractwo Paska Św.  Franciszka, szerzące kult założyciela Zakonu i wzorujące się na jego postawie religijnej, moralnej i działalności. Przebywający wówczas w Krakowie generał Józef Pisculli włączył je do arcybractwa w Asyżu, natomiast w 1628 roku bractwo krośnieńskie otrzymało odpowiednie odpusty[24].

Kolejnym stowarzyszeniem religijnym powstałym przy świątyni dzięki zabiegom braci Jana i Jakuba Łopackich, mieszczan krośnieńskich, było istniejące już jesienią 1612 roku bractwo Męki Pańskiej. Wówczas bowiem dzięki Marcinowi Szyszkowskiemu, biskupowi krakowskiemu, stało się ono częścią arcybractwa działającego pod Wawelem, a w 1618 roku miało w Krośnie własną, ukończoną już i urządzoną kaplicę.

15 sierpnia 1613 roku, w święto Wniebowzięcia NMP, dominikanin Baltazar z Sambora ogłosił publicznie w Krośnie powołanie do życia najpopularniejszego stowarzyszenia religijnego w mieście i okolicy, jakim stało się niebawem bractwo Różańcowe. Powstało ono przy świątyni z inicjatywy gwardiana Feliksa z Chełmna, a zatwierdził je ze wszystkimi obowiązującymi w mieście przywilejami, prawami, ceremoniami i zwyczajami Jan Chryzostom, prowincjał zakonu kaznodziejskiego. Jak głosił akt erekcyjny[25] bractwo powstało dla głoszenia chwały Boga Wszechmogącego... oddawania czci Błogosławionej Dziewicy, dla radosnego rozszerzania kultu.

Jego erekcja w Krośnie miała związek i była następstwem znaczącego sukcesu militarnego zjednoczonej floty państw chrześcijańskich nad Turkami pod Lepanto (7 października 1571). Przed tą bitwą papież Pius V, wobec ówczesnego zagrożenia Europy, ogłosił modlitewną krucjatę różańcową. Dwa lata później jego następca Grzegorz XIII upamiętnił dzień zwycięstwa ustanowieniem święta Matki Bożej Różańcowej, a w roku 1586 Sykstus V nadał bractwom różańcowym przywileje i odpusty. W pierwszą niedzielę października mogły one corocznie urządzać publiczne procesje z Najświętszym Sakramentem. Kiedy 28 maja 1638 roku Urban VIII obdarzył odpustami również krośnieńskie bractwo[26], odtąd w pierwszą niedzielę października, urządzali franciszkanie publiczne procesje do pięciu (lub czterech - w niedzielę w oktawie święta Bożego Ciała) ołtarzy na rynku miasta, łącząc tak korespondujący z sobą w dobie potrydenckiej i znaczący dla ówczesnej religijności kult Eucharystii z kultem Matki Bożej[27]. Przez wieki (do drugiej połowy XX w.) odbywały się one zawsze z licznym udziałem krośnian i przybyszów z okolicy.

Od 1615 roku bractwo miało własną kaplicę, nowo wzniesioną i ufundowaną przez szlachcica Aleksandra Kowinickiego. Wkrótce potem stała się ona - wraz z całą świątynią - miejscem coraz bardziej widocznego kultu maryjnego. Cennym materiałem informacyjnym są protokoły z kilku wizytacji prowincjalskich. W 1618 roku odnotowano, że na obrazie Matki Bożej Różańcowej zawieszonych było dwanaście wotów - po cztery większe, mniejsze i okrągłe, dwa w postaci oczu na srebrnych łańcuszkach i mały srebrny krzyżyk. Aleksander Kowinicki ufundował trzy srebrne tabliczki, które zawieszono również przy obrazie. Każda z nich miała długość średniej ludzkiej dłoni, a szerokość talara. Jedną zdobił wizerunek Błogosławionej Dziewicy, drugą-postać św. Franciszka, a na trzeciej wyryto napis: Jesu filii Dei. Prowincjał Adam Goski podczas swej wizytacji wyraźnie zauważył obraz Matki Boskiej Moskiewskiej (Imago Moscovitica BMV.) z Dzieciątkiem. Na jej wizerunek była nałożona giętka, srebrna, szmelcowana korona, a powierzchnię malowidła otaczały srebrne, pozłacane blaszki. Po bokach natomiast widoczne były napisy wykonane po grecku. Obraz był nabytkiem zdobycznym. Pochodził z wyprawy wojennej na Rosję w dobie Zygmunta III Wazy (1610-1612). W 1618 roku zapewne otoczony był kultem, gdyż spoczywającą na głowie Maryi koronę zdobiły gemmy. Także na jej szyi, oprócz gemm, znajdowało się sześć kamieni, a siódmy zdobił głowę Dzieciątka, które na szyi miało zawieszoną srebrną płytkę w charakterze wotum. Obraz otaczały dookoła srebrne, złocone wstążki[28].

Już z końcem XVI wieku, gdy konwent wizytował prowincjał Jan Donat Caputo, kościół wraz z bogatym wyposażeniem prezentował się okazale. W jego dobrze utrzymanym i artystycznie interesującym wnętrzu znajdowało się jedenaście ołtarzy. Świątynię obsługiwało wtedy sześciu kapłanów. Gwardianem był Andrzej Wilczek, młody bakałarz teologii wykształcony we Włoszech pod kierunkiem Piotra z Cortony. Jako wyróżniający się kaznodzieja i poeta, posiadał bogaty księgozbiór o zróżnicowanym obliczu tematycznym. Był to zakonnik przygotowany intelektualnie i przydatny zgromadzeniu do pełnienia obowiązków[29].

Wizytacje, które w następnych latach przeprowadzili prowincjałowie - Jan Ro-martovia (zapewne w latach 1609-1612) i Adam Goski (1612-1615) oraz komisarze generalni prowincji - wizytator Jan Donat Caputo (1615) i wikariusz Antoni Cervini (1618), poprzez zachowane spisy inwentaryzacyjne rzeczy i dóbr kościoła oraz klasztoru, naświetlają również problematykę kultu maryjnego, przedmiotów z nim związanych, rolę świątyni jako ośrodka duszpasterskiego i rosnące zainteresowanie nią wiernych.

W drugim dziesięcioleciu XVII wieku w kościele znajdowało się dziesięć ołtarzy. Matce Bożej poświęcony był ołtarz główny z murowaną mensą i drewnianą nastawą (ówczesne źródła nie podają jak wyglądał)[30]. Posiadał on wtedy jedyną stałą obligację Jadwigi z Włodków Firlejowej, kasztelanowej zawichojskiej (zm. 1609)[31]. W sobotę każdego tygodnia za jej duszę oraz za zmarłych odprawiano mszę św. czytaną. W ołtarzu tym znajdował się, zapewne na zasuwie, obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem[32].

W sierpniu roku 1628 Sebastian Kwolek oddał klasztorowi na wykonanie nowego ołtarza głównego resztę nie wypłaconej kwoty za dom Rykalicza. Było to 200 z 835 florenów polskich. 25 sierpnia, w obecności rektora miejscowej szkoły parafialnej Jana Kaszuby, darczyńca zawarł postanowienie z ówczesnym gwardianem konwentu Leonardem Krakowczykiem (Krakowskim). Kwolek scedował na niego swoje prawa do 200 florenów. Sam natomiast miał wziąć resztę i ponieść koszty związane z odzyskaniem długu[33]. Prace przy nowym ołtarzu głównym, z wykonanym w drewnie okazałym retabulum, musiały być wówczas w końcowej fazie[34]. Według opisu kościoła z roku 1704 ołtarz ten był rzeźbiony, z bardzo pięknem cyboryum, ze statuami pozłoco-nemi świętych (...) w górnej części obraz Nawiedzenia Najśw. Panny, w środkowej części obraz Najśw. Panny Anielskiej (Porcyunkuli)[35]. Scena z górnej części nowego ołtarza głównego z 1628 roku łączyła się odtąd wyraźnie z tytułem kościoła, a przedstawienie z jego części centralnej nawiązywało z kolei poprzez Matkę Boską Anielską do kolebki Zakonu franciszkańskiego pod Asyżem[36]. W świetle rządowego inwentarza austriackiego z 15 grudnia 1838 roku był ołtarz wielki o 6 złoconych filarach i wielu figurach i mnóstwem dekoracyj złoconych przyozdobiony[37].

Dzięki wspomnianej wizytacji prowincjała A. Goskiego wiadomo, że w prezbiterium (po lewej stronie) stał również ołtarz poświęcony Matce Bożej. Miał murowaną mensę i wykonane w drewnie retabulum. Nie był obciążony żadną obligacją. Ponieważ ufundował go Aleksander Kowinicki, zapisano, iż debet orari pro eo. Natomiast w nawie głównej, po prawej stronie, znajdował się wówczas ołtarz poświęcony Matce Bożej Bolesnej. W całości wykonany z drewna, posiadał efektowną nastawę[38]. W tymże również czasie, w najstarszej murowanej kaplicy gotyckiej, jeszcze wtedy nie poświęconej, były dwa ołtarze. Jeden z nich miał w nastawie namalowaną na desce scenę Przemienienia Pańskiego, drugi natomiast ze względu na obraz nazywano ołtarzem Błogosławionej Maryi Dziewicy (respectu imaginis vocatur altare B.M.V.). Obu tych ołtarzy nie obciążały żadne obligacje[39].

W drugim dziesięcioleciu XVII wieku, jak świadczą inwentarze, świątynia posiadała bardzo bogate wyposażenie w zakresie paramentów kościelnych oraz sprzętów liturgicznych. Niektóre z tych przedmiotów wyróżniała i akcentowała symbolika maryjna.

Przykładowo na jednym spośród pięciu humerałów (welonów) ukazana była Matka Boża z dwoma bliżej nie określonymi przedstawieniami pośrodku 12 srebrnych, pozłacanych blaszek. Inny z nich miał m. in. napis: Ave Maria oraz 35 srebrnych, pozłacanych kwiatów. Na jednym z trzech welonów z czerwonego aksamitu wyhaftowano postać Maryi; na dwóch pozostałych znajdował się napis: Ave Maria wykonany srebrnymi, pozłacanymi literami. Wśród trzech antependiów z pozłacanej skóry, na jednym widniała postać Maryi. Także na srebrnym pacyfikale przy scenie Ukrzyżowania stała Maryja ze św. Janem, a nodus zdobiło osiem pozłacanych kolumienek. Dwa pacyfikały zawierały relikwie - na jednym widniały figury Maryi i świętych, na drugim, w tle monstrancji - słońca, wyrzeźbiona była statua Maryi. Czarę jednego z kielichów otaczała korona. Brzegi czary, nodus, a także patena były pozłacane. Na nodusie wyryto napis MARIA, zaś na stopie znajdowały się rzeźbione postacie aniołków. Inny kielich srebrny, wraz z pateną w całości pozłacany, miał przymocowany do stopy wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem, także pozłacany. Okazale prezentował się nowy mszał rzymski. Jego sztywne okładziny pokryte były zielonym aksamitem. Mszał miał srebrne, ruchome zamknięcia, a jego cztery narożniki zabezpieczały okucia, w tle których widniały twarze uskrzydlonych aniołków. Natomiast pośrodku wierzchniej okładziny, na srebrnej wstędze (lub wieńcu?), widoczny był wizerunek św. Franciszka; z odwrotnej zaś strony widniał wizerunek Matki Bożej. Osobno przechowywano srebrną, pozłacaną koronę na jeden z obrazów Matki Bożej. Zawierała ona na czterech rogach (może promiennych sterczynach ?) rubinowe kamyki. Na zewnętrznej powierzchni korony znajdowały się jednakowe wgłębienia, w których osadzono różnobarwne kamienie - żółty, biały, czerwony i zielony[40].

W XVII wieku uwidoczniła się intensywność oddziaływania duszpasterskiego franciszkanów oraz silniejsze stało się zainteresowanie świątynią ze strony mieszczan, a zwłaszcza okolicznej szlachty. Wyrazem rozwoju życia religijnego był akt z 23 kwietnia 1610 roku. Tego dnia krośnieńscy rajcy miłosczią Bogoboinosczy wzruszeni postanowili corocznie przekazywać franciszkanom 40 złotych polskich. Zakonnicy przyjęli natomiast dobrowolnie na siebie obowiązek głoszenia kazań w niedzielę i znaczniejsze święta w koscziele Blogoslawioney Panny Mariey[41].

Zapisy czynione na rzecz kościoła franciszkańskiego (m. in. fundacje mszalne) ze strony szlachty miały wówczas charakter pobożnych aktów i często wiązały się z czcią oddawaną Matce Bożej. Czas ich dokonywania, niejednokrotnie następując bezpośrednio przed lub po święcie maryjnym, wskazywał, że data zapisu wcale nie była obojętna. Tak było np. z zapisami Anny Kozłowskiej w roku 1625 (piątek przed świętem Oczyszczenia NMP), Krystyny Rosińskiej w 1648 (czwartek przed świętem Ofiarowania NMP), Michała z Bieździedzy Broniowskiego w 1673 (wtorek po święcie Narodzenia NMP) oraz Jana z Boguszyc Boguskiego i Katarzyny Giebułtowskiej w 1678 (czwartek po święcie Nawiedzenia NMP)[42]. Również Stanisław Oświęcim -dworzanin króla Władysława IV i łowczy sanocki, ufundowawszy w latach 1647-1648 (po śmierci przyrodniej siostry Anny) okazałą kaplicę nagrobną w stylu wczesnego baroku, będącą równocześnie mauzoleum rodziny, przekazał ją franciszkanom 8 października 1648 roku (w dzień po święcie M.B. Różańcowej). Zapisał też wtedy osiem tysięcy złotych polskich na msze codziennie odprawiane w kaplicy[43]. W treści inskrypcji fundacyjnej Oświęcim zaznaczył wyraźnie, że kaplicę zbudował m.in. na cześć Zwiastowania Najświętszej Dziewicy Bogarodzicy, a we wnętrzu kaplicy, nad portalem, z jego woli pojawiła się wyrzeźbiona w stiuku Matka Boża z Dzieciątkiem i berłem, która siedząc na tronie (wśród chmur) trzyma stopy na półksiężycu. Z pewnością też wówczas tematyczne akcenty maryjne (w związku z dedykacją kaplicy) umieszczone zostały na predelli i w zwieńczeniu retabulum ołtarza[44].

W XVII i XVIII wieku wyraźnie rozwijał się kult M.B. Różańcowej, który zyskiwał popularność dzięki corocznym, publicznym procesjom, zwłaszcza w październiku[45]. Czcią cieszył się obraz w kaplicy, przed którym odprawiano msze święte i nabożeństwa[46]. Wyżej wspomniani Jan i Katarzyna Boguscy zapisali konwentowi w 1678 roku dwa tysiące florenów polskich na dwie msze tygodniowo, z których jedna miała być celebrowana co sobotę w kaplicy[47]. W marcu 1743 roku, kiedy gwardianem był Adrian Pawłowski, cały konwent poświadczył, że otrzymał dla bractwa 500 florenów polskich od Eufrozyny z Żurowskich Jabłeckiej, stolnikowej chełmskiej, na fundacyę nieustającej chwały M.B. Różańcowej do jej kaplicy[48].

Członkowie bractwa gromadzili środki pieniężne, aby zabezpieczyć potrzeby korporacji i kaplicy. Pożyczali je także potrzebującym. Jak świadczą skrypty dłużne, we wrześniu 1724 roku Maciej Guzik z Głowienki, a w październiku 1770 mieszczka krośnieńska Katarzyna Bieleniewiczowa pożyczyli od bractwa po 100 florenów. W Głowience, w maju 1752, stwierdzono, że Wojciech Prętnik i Habrat nie płacili bractwu procentu od zaciągniętego długu, za co gmina Suchodół wydała na nich wyrok. W roku 1767 mieszczanin krośnieński Jakub Stachyrski winien był bractwu 100 florenów. W 1774 roku pozwany został w związku z tym przed sąd, który swoim wyrokiem zabezpieczył dług na jego domu[49].

Akta wizytacji z 1737 roku podają, że wiatr zerwał część dachu z kaplicy[50]. Jej remont i malowanie przeprowadzono wiosną i latem roku 1769 przy współudziale ks. Raseckiego promotora Różańca św. y Braci Starszych pod ten czas będących. Staraniem braci wykonano wówczas do kaplicy kielich srebrny z pateną. Ta zbiorowa fundacja mieszczan świeckich i duchownych miała wymiar religijno-patriotyczny i wiązała się z walkami konfederatów barskich. Jak zanotowano, trzej darczyńcy - Mikołaj Kołacki, Józef Korzeniowski i Franciszek Zieliński na pozłotę dali tegoż kielicha podczas konfederacji 1769 r. łącznie 9 florenów. W tym czasie bractwo posiadało kilka fundacji zabezpieczonych w Krośnie, Suchodole i Białobrzegach na kamienicach, domu i gruntach[51]. Za to codziennie śpiewało różaniec w kaplicy Różańcowej, a w piątki w kaplicy Męki Pańskiej. Ponadto co kwartał odprawiana była śpiewana msza św. żałobna, a raz do roku egzekwie z trzema mszami czytanymi. Ostatnim promotorem bractwa był O.  Innocenty Wagner. W 1784 roku cesarz Józef II zniósł dekretem wszystkie bractwa na terenie Austrii. Bractwo Różańcowe (podobnie jak bractwo Męki Pańskiej) zniesiono w Krośnie w 1785 roku, a jego dokumenty okupant austriacki zabrał do cyrkułu w Dukli[52].

Od XVII wieku przedmiotem szczególnego kultu w kościele franciszkańskim -mimo równolegle oddawanej czci wizerunkom w ołtarzu głównym i kaplicy Różańcowej - stał się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Popularnie zwano ją Murkową, ze względu na miejsce, w którym się podówczas obraz znajdował, a mianowicie we wnęce muru, po lewej stronie frontowej fasady świątyni[53]. Z czasem, m.in. pod wpływem wydarzeń historycznych z XVII wieku, pojawiły się także inne tytuły, którymi określano i honorowano wizerunek – Niepokalanie Poczęta, Krośnieńska, Zwycięska, Miłosierna.

Nie jest znany twórca obrazu oraz miejsce i rok jego wykonania[54]. Wolno jednak przypuszczać, że wyszedł on spod pędzla miejscowego rzemieślnika cechowego z końcem XVI lub na początku XVII wieku, a więc w okresie wyraźnej odnowy katolickiej, powstawania bractw, wzrostu aktywności religijnej. Wydaje się, że powstanie obrazu trzeba łączyć z tłem tych zjawisk, świadczących o rosnącej dynamice i żywotności społeczności katolickiej w mieście, już po przezwyciężeniu zagrożeń płynących ze strony protestantyzmu.

Krośnieński obraz przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, stojącą na półksiężycu na tle słonecznej aureoli, był uosobieniem popularnego w dobie potrydenckiej kultowego, apokaliptycznego wizerunku Niepokalanej Dziewicy Maryi jako Matki Bożej Zwycięskiej. W przedstawieniu tym wyraźnie nawiązywał do znanego od średniowiecza, tradycyjnego w tej franciszkańskiej świątyni, kultu Matki Bożej Niepokalanie Poczętej. W inwentarzu wizytacji kościoła z ok. 1612-1615 m. in. wymieniono dwa obrazy Matki Bożej z Dzieciątkiem. Nie wiadomo jak one wyglądały. O jednym z nich napisano, że jest to Imago B. V. cum puerullo picta. O drugim natomiast tyle jedynie wiadomo, że był podobny do poprzedniego i znajdował się wówczas w jeszcze starym ołtarzu głównym[55], który - jak wiadomo - przetrwał do lat dwudziestych XVII wieku. Być może, że drugim z tych obrazów była późniejsza Matka Boża zwana Murkową[56].

Pierwsza wiadomość o istnieniu tego obrazu pochodzi dopiero z 1657 roku, z okresu oblężenia miasta przez wojska Jerzego II Rakoczego, księcia siedmiogrodzkiego. Oblegający miasto Węgrzy i Kozacy spowodowali wtedy śmierć stu osób i wywołali pożary domostw na przedmieściach[57]. Miasto jednak nie zostało zdobyte[58], gdyż zdołano je szczęśliwie obronić. W chwili szczególnej trwogi, kiedy wróg oblegał gród, mieszczanie zgromadzili się w kościele franciszkańskim przed obrazem Matki Bożej Murkowej i złożyli uroczyste ślubowanie, którego treść nie jest znana. Już  po ślubowaniu, 16 marca 1657 roku oblegające miasto wojska odstąpiły od murów. Franciszkański historyk podaje, iż nadany temu obrazowi tytuł Matki Boskiej Krośnieńskiej wskazuje, że mieszkańcy miasta obrali Najświętszą Maryję Pannę w Jej obrazie Murkowym patronką miasta[59]. Ocalenie miasta od zniszczenia i rabunku rozsławiło obraz, a autor jednej z ówczesnych książek[60] podaje, że Matka Boża po złożeniu przez mieszkańców Krosna ślubu dziwnym zjawiskiem przeraziła nieprzyjaciół; w czasie bowiem gwałtownego natarcia wroga ukazała się w powietrzu czerwona włócznia, właściwa broń Polaków. Echo tego podania brzmi także w jego wierszu pisanym na cześć patronki Krosna[61], która wzbudziła strach w obozie wroga i zmusiła go do rezygnacji z oblężenia. Autor ten uznał wizerunek za sławny. Nie jest znany czas powstania kultu i jego początkowy rozwój[62]. Źródła potwierdzają jego istnienie po wojnie ze Szwedami, a świadczy o nim m.in. fakt, że Stefan Ślidoński swoją córeczkę Magdalenę, zmarłą 10 sierpnia 1664 roku, pochował przed obrazem[63]. W drugiej połowie XVII wieku kult był już znaczny, skoro chętnie modlono się przed obrazem Najświętszej Panny, co jest w Murku przy kaplicy Oświęcimowej[64].

Ocalenie miasta w 1657 roku legło więc u podstaw pogłębiającego się i rozwijającego coraz bardziej kultu obrazu. Powszechniejsze też stały się odtąd wiara i przekonanie, że otacza go nimb cudowności i cieszy się on szczególnymi czy nawet nadzwyczajnymi łaskami. Potwierdzeniem tego faktu było wzniesienie przed kaplicą nagrobną Oświęcimów oraz elewacją frontową świątyni - kaplicy Murkowej. Kaplica ta, z czasem powszechnie zwana „Murek", stanęła przed 1681, gdyż od tego roku wymieniano ją w dokumentacji rachunkowej klasztoru. Od strony ulicy posiadała trzy otwory okienne. Ściany wnętrza ozdobiono polichromią, której treść stanowiły m. in. sceny Zwiastowania, Nawiedzenia, Bożego Narodzenia i Wniebowzięcia. Przedsionek i sklepienie kaplicy, mającej dach pulpitowy, dekorowały malowidła przedstawiające kwiaty. Poprzez krużganek kaplica Murkowa łączyła się z kaplicą Męki Pańskiej. Nad wejściem, w miejscu ich połączenia, znajdował się chór z małym organem, służącym do gry podczas nabożeństw w obydwu kaplicach. Kaplica Miraculosae Imaginis Immaculate Concepta, bo tak ją też określano, posiadała efektownie rzeźbiony i złocony ołtarz, w którym umieszczony został otaczany kultem obraz[65].

W archiwaliach klasztornych z końca XVII i z XVIII wieku odnotowano wielorakie przejawy kultu. W nieznanym bliżej czasie nałożono na obraz stałe ozdoby w postaci srebrnej sukienki z pozłacanymi kwiatami. Na głowie Maryi i Dzieciątka pojawiły się srebrne, pozłacane korony, zdobione rubinami, turkusami i innymi szlachetnymi kamieniami oraz złotymi krzyżykami. Ponadto Matka Boża otrzymała srebrne berło, a pod nogami Niepokalanej Dziewicy pojawił się wielki srebrny półksiężyc. Natomiast przed obrazem zawieszono srebrną lampę stale świecącą.

W okresie staropolskim kult i nabożeństwo do Matki Bożej Murkowej przybierały bogate, zróżnicowane formy. Od lat osiemdziesiątych XVII wieku znajdujemy poświadczenie składanych w ofierze drobnych i większych ofiar pieniężnych[66]. Typowo materialnymi dowodami, mówiącymi o rozwijającym się kulcie, były składane przez wiernych liczne wota i dary. Na ogół były to srebrne tabliczki, wieńce (zwano je łubkami), plakietki, precjoza, klejnoty (np. odnotowano złoty łańcuszek i pierścionki), którymi ozdabiano obraz. Przedmioty te, z czasem tworzące zespoły wotów i kompozycje przy obiekcie kultu, były -jako nadzwyczajne ozdoby obrazu i jego najbliższego otoczenia - szczególnymi dowodami czci i wdzięczności za doznane łaski i uzdrowienia. Część z nich, zwłaszcza cenniejszych, w dobie zagrożenia spowodowanego III wojną północną (1700-1721), przechowywano w skarbcu kościelnym (w 1704 r. było tam 150 tabliczek). Częścią argenteriów (66 tabliczek i 14 wieńców) ozdabiano obraz Niepokalanego Poczęcia NMP, gdy dziewczęta nosiły go podczas procesji. Ofiarowane przedmioty, zwykle artystycznie wykonane w srebrze, miały różny wymiar i formę (np. kwadrat, prostokąt zdobiony koralikami). Odnotowano także wota i dary w postaci lilii, oka lub oczu, serc, rączek, nogi, zęba, postaci dziecka, a nawet wyobrażenia konia; zawieszano sznury korali z bursztynu i pereł. W 1737 roku na ołtarzu znajdowało się 157 wotów. Na jednym z dwóch wielkich srebrnych wotów, które zawieszono przy obrazie, przedstawiony był fundator klęczący przed Matką Bożą unoszącą się na obłokach (dar Leszczyńskich za uzdrowienie). Drugie wotum, ufundowane przez miasto Sanok, wyobrażało Matkę Bożą. Także inne wota zdobione były wizerunkami maryjnymi (np. M.B. Częstochowskiej) lub napisami wzywającymi Imienia Jezus. Przejawem kultu była treść malowideł wykonanych na drewnianych tablicach. Malowidła te, zawieszone na ścianie po bokach ołtarza, wyrażały i przedstawiały faktografię dotyczącą konkretnych łask, doznanych za przyczyną Matki Bożej Murkowej. Zgromadzone w ciągu dziesięcioleci liczne wota potwierdzano w protokołach i sprawozdaniach wizytacyjnych oraz inwentarzach kościoła i klasztoru[67]. W 1741 roku doszło nawet do głośnej kradzieży argenterii z kaplicy i tylko jej część udało się odzyskać[68].

W tym okresie kościół franciszkański był już znanym w regionie podkarpackim sanktuarium maryjnym[69]. Czciciele Matki Bożej Murkowej przez cały rok modlili się w kaplicy. W wymiarze duchowym o rosnącej roli kultu tego obrazu świadczyły częste msze św. odprawiane przed wizerunkiem. Zwłaszcza sobota była dniem szczególnej modlitwy. Z rana odbywały się msze św., a po południu, po odmówionych przez zakonników w kościele nieszporach, co tydzień podążała procesja do kaplicy, gdzie przy akompaniamencie kapeli odprawiano nabożeństwo i śpiewano litanię loretańską. Najwcześniejsza wiadomość o sobotniej procesji pochodzi z 1747 roku[70] i wiąże się z postacią Antoniego Baranowskiego, stolnika dobrzyńskiego i właściciela wsi Targowiska, Łężany i Ustrobna, dobrodzieja kościoła i klasztoru. Już w 1731 roku zapisał on dla konwentu wielką sumę 56 tysięcy florenów polskich m. in. po to, aby w każdą sobotę odprawiała się jedna msza św. czytana za pomyślność fundatora i jego małżonki Jadwigi z Ankwiczów in altari Immaculatae Conceptionis Beatissimae Mariae Virginis, in Capella vulgo Murek nuncupata[71]. Choć cześć dla wizerunku Maryi w kaplicy Murkowej okazywali również inni[72], przede wszystkim Antoni Bara-nowski wziął na swoje barki poważny ciężar ówczesnych potrzeb klasztoru, kościoła i kaplicy. Jego zapis uratował klasztor, w którym wcześniej panowała bieda, a budynkowi groziła ruina. W latach 1747-1748 Baranowski subsydiował ankrowanie kościoła i wykonanie w jego wnętrzu nowego chóru oraz nowego instrumentu organowego[73].

Ze środków tego dobrodzieja, dbającego o odpowiednią oprawę muzyczną oraz podniesienie wystawności i okazałości nabożeństw, w maju 1747 roku można było zapłacić organmistrzowi 50 florenów za naprawę pozytywki w kaplicy Murkowej, a w listopadzie zawarto kontrakt z organistą Maciejem Kawalerskim. Oprócz organów istniała wówczas przy kościele klasztorna kapela, posiadająca własne instrumenty. Organista był więc równocześnie kapelmistrzem. W kontrakcie podkreślono, że jego powinnością jest gra na różnych instrumentach oraz nauczanie jednego z uczniów gry na dowolnym instrumencie. Organista miał grać na wszystkich nabożeństwach i co dzień podczas Mszy Litanię z drugimi według ułożenia wygrywać. Natomiast co sobota Litanię do śpiewu zakonnikom przygrywać przed MB. Murkową[74].

13 grudnia 1747 roku Baranowski zapisał 20 tysięcy florenów na utrzymanie kapeli (in fundationem Capelle musicorum)[75]. Zespół ten występował w sobotę rano na mszy św. w kaplicy Murkowej, zaś po południu grał w tejże kaplicy litanię. Trębacze z kapeli codziennie rano wykonywali tam pieśni maryjne, które popularnie zwano „Ganki"[76]. Z dokumentów klasztornych pochodzących z drugiej połowy XVIII wieku[77] wiadomo, że członków kapeli utrzymywał klasztor, pozwalając im nieraz grać również w innych kościołach i parafiach, na uroczystościach i pogrzebach. W świetle fasji z 1800 roku nadal istniał obowiązek utrzymywania sześciu bandzistów i dwóch chłopców, którzy po wieczne czasy mieli m. in. w czwartki grać i śpiewać litanię loretańską, a w soboty litanię do Matki Bożej Bolesnej. Trębacze ponadto we wszystkie dni tygodnia, rano i wieczorem, zobowiązani byli nadal grać w kaplicy Murkowej „Ganki", czyli pieśni o Matce Bożej, powszechnie znane i śpiewane przez lud[78].

Osobliwe doświadczenie religijne mieszczaństwa, mieszkańców okolicznych miejscowości i pątników, pielgrzymujących do Krosna z dalszych stron, połączone z ich wewnętrznym przekonaniem i wiarą w pomoc, pośrednictwo czy nadzwyczajną ingerencję Matki Bożej w tym miejscu, uczyniły z czasem czcigodny wizerunek, kaplicę, w której znajdował się i całą franciszkańską świątynię ośrodkiem modlitewnego dziękczynienia i błagania. Ten stan pogłębionej duchowości i specyficznie religijnej atmosfery utwierdzała i pieczętowała barokowa oprawa uroczystych nabożeństw i procesji, powszechne korzystanie i przyjmowanie przez wiernych sakramentów świętych (zwłaszcza pokuty i Eucharystii) oraz liczny ich udział w odpustach-zarówno w wymiarze duchowym, jak też obyczajowym, tak typowym dla ówczesnej mentalności[79]. Kult obrazu sprzyjał mocniejszemu oddziaływaniu na wiernych w świątyni będącej znaczącym ośrodkiem duszpasterskim. Mógł się przez to pogłębić i umocnić proces upowszechniania praktyk religijnych, postępujący wówczas w atmosferze wzmożonej gorliwości[80]. Równocześnie wydarzenia zewnętrzne sprzyjały działaniom franciszkanów, którzy znacznie przyczynili się do rozwoju kultu obrazu. Koniec bowiem III wojny północnej zbiegł się prawie z obraniem przez franciszkanów konwentualnych Matki Bożej Niepokalanie Poczętej za patronkę Zakonu (27 maja 1719 r.). Fakt ten w Krośnie, gdzie łaskami słynący obraz był od wielu lat rzeczywistym wizerunkiem Niepokalanie Poczętej NMP, przyniósł dalsze pogłębienie czci maryjnej. W latach dwudziestych i trzydziestych XVIII wieku dla kultu obrazu zasłużyli się prowincjałowie - Patrycy Brodowski, a zwłaszcza Faustus Bojarski (później gwardian krośnieński), troszczący się o nowe szaty liturgiczne dla kościoła i o wystawność, splendor i okazałość nabożeństw, typową dla okresu baroku. On także w księdze odnotowywał wota darowane na ołtarz w kaplicy Murkowej i łaski zgłaszane przez czcicieli[81]. Księgę łask zaprowadzono w 1744 roku. Zapisano w niej m. in., że 1 lipca 1744 roku, z Rajskiego w Bieszczadach, przybył robotnik Jakub Drus, który podczas ciężkiej choroby oczu ślubował odbycie pobożnej pielgrzymki do Krosna, przed cudowny wizerunek, jeśli odzyska wzrok. Ponieważ nagle wyzdrowiał, wypełnił ślub i złożył zeznanie, które spisał i potwierdził własnym podpisem gwardian Faustus Bojarski na większą chwałę Bożą i cześć Najświętszej Maryi Panny[82]. W tym samym okresie (1739 r.) krośnieński wizerunek Matki Bożej Niepokalanie Poczętej ujęty został w spisie cudownych obrazów, które wówczas istniały w kościołach franciszkańskich Prowincji Ruskiej[83], a w aktach klasztornych zanotowano pod rokiem 1755, że za gwardiana Fausta Bojarskiego spisano kilka cudów, jakie się stały za przyczyną MB. w obrazie na Murku[84].

O nadzwyczajności miejsca, jakim było sanktuarium krośnieńskie, do którego przybywało wielu pielgrzymów, świadczą dokumenty wydane w Krośnie, 30 stycznia 1741 roku, przez biskupa Walentego Aleksandra Czapskiego, ordynariusza przemyskiego. Z ich treści wynika, że gwardian krośnieński Teodozy Zawadzki otrzymał od biskupa władzę poświęcania paramentów kościelnych w postaci szat, naczyń, bielizny kościelnej, welonów, chust, obrazów religijnych i różnych przedmiotów koniecznych do kultu Bożego, które nie wymagały namaszczenia olejami świętymi. Biskup udzielał również gwardianowi i sześciu innym penitencjarzom władzę rozgrzeszania win w przypadkach zastrzeżonych dla biskupa (absolvendi a casibus suae sedi reservatis). Władzę tę otrzymał oprócz gwardiana także kaznodzieja ks. Kazimierz Marikowski oraz ojcowie pracujący w klasztorze - Mikołaj Buchowiecki, Stanisław Gazdowicz, Jakub Janaszkiewicz, Kazimierz Maklewicz i Stanisław Pawłowski.

Wiadomo też, że w związku ze szczególnymi potrzebami miejsca biskupi przemyscy mocą swojej władzy przekazywali w tym okresie franciszkanom czynnym w sanktuarium istotne pełnomocnictwa. We wrześniu 1738 roku sufragan przemyski biskup Andrzej Pruski udzielił na rok approbaty gwardianowi krośnieńskiemu Danielowi Borowiczowi oraz czterem ojcom. Ponieważ w 1742 roku bp W. A. Czapski został przeniesiony do Włocławka, w kwietniu tego roku franciszkanie otrzymali z Przemyśla dokument podpisany przez kanonika katedralnego dra teologii Walentego Wichrowskiego, który w imieniu scholastyka katedralnego Józefa Sebastiana Głogowskiego, administratora diecezji w okresie sede vacante, udzielił podobnej approbaty gwardianowi Adrianowi Pawłowskiemu, kaznodziei Marcelemu Zaydlewiczowi oraz sześciu innym ojcom. 31 grudnia 1742 roku nowy rządca diecezji biskup Wacław Hieronim Sierakowski przekazał także gwardianowi Pawłowskiemu władzę aprobowania podległych sobie księży ad axcipiendas confessiones i ,,a casibus” na czas trwania gwardyaństwa. Tegoż dnia biskup udzielił również wymienionemu gwardianowi władzy do poświęcania sprzętów i paramentów kościelnych oraz figur i krzyży, z drewna i kamienia. Z kolei we wrześniu 1743 roku biskup Andrzej Pruski udzielił podobnej zgody nowo powołanemu gwardianowi, eksprowincjałowi Faustusowi Bojarskiemu oraz na czas pełnienia przez niego tej funkcji sześciu ojcom z konwentu[85]. Fakty te świadczyły o specyficznych i ważnych potrzebach duszpasterskich, związanych z obsługą sanktuarium i przybywających do niego pielgrzymów.

W XVIII wieku propagowanie czci krośnieńskiego obrazu powiązane było m.in. z rosnącym wtedy w Zakonie franciszkańskim i w Polsce kultem tajemnicy Niepokalanego Poczęcia NMP. W maju 1762 roku Protazy Gidlowski, komisarz Prowincji Ruskiej, ogłosił dekrety kapituły generalnej Zakonu. Z ich treści wynikało, że przed uroczystościami św.  Franciszka i Niepokalanego Poczęcia NMP w kościołach franciszkańskich miano odprawiać nowenny. W kwietniu 1764 roku otrzymały one odpust zupełny dla wszystkich wiernych od papieża Klemensa XIII. Mógł go indywidualnie uzyskać każdy (po spełnieniu wymaganych warunków) w jednym z dziewięciu dni nowenny przed uroczystością Niepokalanego Poczęcia, gdy uczestniczył w nabożeństwie z wystawieniem Sanctissimum. Kościół franciszkański w Krośnie otrzymał ad-misję tego odpustu we wrześniu 1764 roku od biskupa Hieronima Kazimierza Wielogłowskiego, administratora generalnego diecezji[86].

Połączony już wcześniej w Krośnie kult obrazu Niepokalanego Poczęcia NMP z rosnącą czcią dla tej tajemnicy maryjnej zaowocował również ukazaniem się drukowanego modlitewnika do nabożeństwa, którego zachowany urywek miał tytuł O dawności obrazu N. Panny Maryi nazwanego Murkowym[87]. W 1760 roku wykonana została natomiast rycina (ii. 4), którą sporządził nieznany dotąd rytownik, zapewne według własnego rysunku[88]. Pod tym najstarszym, jaki znamy, przekazem ikonograficznym obrazu wyryta została odręcznie znamienna treść:

Prawdziwy Wizerunek Matki Nayświętszey w Kościele WW: OO Franciszkanów w Krośnie Cudami Sławny od Lat 300 Według Swi[a]dectwa Kromera Kronikarza AD: 1760[89]

Kulminacyjnym i wyjątkowym wydarzeniem w dziejach sanktuarium, które zamykało rozwój kultu obrazu w okresie staropolskim, była uroczysta translacja czyli przeniesienie obrazu z kaplicy Murkowej do ołtarza głównego w kościele. Wydarzenie to miało miejsce w październiku 1779 roku, zapewne w niedzielę przed uroczystością św. Franciszka (3 października) i było połączone z tradycyjną procesją różańcową po rynku miasta. Poprzedziły je istotne roboty adaptacyjne przy ołtarzu głównym, prowadzone od maja roku 1779 przez snycerza i stolarza. Także malarz Antoni Lipiński wykonał wtedy malowanie i złocenie bogatej dekoracji rzeźbiarskiej retabulum w celu umieszczenia obrazu w najokazalszym i najgodniejszym miejscu świątyni. Wraz z obrazem przeniesiono do prezbiterium liczne wota i obrazy ze ścian kaplicy, którymi również teraz ozdobiono wizerunek Matki Bożej[90]. W 1783 roku Andrzej Pietraszewski, dziekan krośnieński, zanotował w protokole wizytacji, że obraz Niepokalanego Poczęcia NMP zwany Murkowym powszechnie jest uważany za cudowny[91].

Nie wiemy, czy translacja obrazu w Krośnie miała poprzedzić jego ewentualną koronację w przyszłości. Nie można tego wykluczyć, wszak w innych miastach, w tym samym czasie, następstwem translacji z kaplic otaczanych czcią obrazów były istotnie ich uroczyste koronacje (np. w katedrze we Lwowie 1776; u franciszkanów w Przemyślu 1777; w Międzyrzeczu Ostrogskim 1779). W świetle tych faktów można by przypuszczać, że translacja krośnieńska zdawała się jakby sugerować przewidywany plan takiej koronacji, choć znane przekazy źródłowe w żaden sposób nie potwierdzają i nie uzasadniają wypowiedzianą sugestię.

Równocześnie należy zauważyć, że rozwijający się w XVII i XVIII wieku w Krośnie kult obrazu Matki Bożej zwanej Murkową nie był zjawiskiem odosobnionym. Na terenie diecezji przemyskiej słynące łaskami wizerunki maryjne (obrazy i figury) znajdowały się wówczas w Borku koło Rzeszowa, Jarosławiu, Kalwarii Pacławskiej, Leżajsku, Przemyślu, Rzeszowie i Starej Wsi. Zwłaszcza w XVIII wieku dokonywano urzędowych badań łask, które wierni uzyskiwali przed otaczanymi czcią wizerunkami. W wyniku tych badań niektóre z obiektów kultu uznano za cudowne, a inne za słynące łaskami. W diecezji przemyskiej pierwsza uroczystość koronacji obrazu Matki Bożej miała miejsce u bernardynów w Leżajsku (1752). Ta pobożna ceremonia dała początek następnym koronacjom w Jarosławiu (1755), Rzeszowie (1763) i Przemyślu (figura w katedrze 1766), które poprzedziły I rozbiór Polski. Natomiast następne koronacje na terenie diecezji (z wyjątkiem wspomnianej już w Przemyślu) miały miejsce dopiero w dobie autonomii galicyjskiej (od 1867) w Starej Wsi (1877), Kalwarii Pacławskiej (1882), Dzikowie (1904) i Tuligłowach koło Pruchnika (1909)[92]. Przeniesienie obrazu z kaplicy Murkowej do ołtarza głównego zbiegło się w Austrii (pod której okupacją znalazło się Krosno od 1772 roku) z początkiem rządów cesarza Józefa II (1780-1790). Z jego panowaniem związano pojęcie tzw. systemu józefińskiego, w ramach którego Kościół katolicki poddano ostrej i despotycznej presji. Generalnie polegała ona na bezwzględnej dominacji państwa nad Kościołem, na ograniczeniu swobody jego działania, uzależnieniu i podporządkowaniu, a prawem państwowym objęto nawet kult religijny.

Dekretem wydanym 5 października 1782 roku Józef II zdecydował się podjąć ingerencję w dotychczasowy kult obrazów. Z jego nakazu postanowiono usunąć z obrazów wszelkie sukienki i ozdoby, które odtąd traktowane były jako nadużycie. Celem tego przedsięwzięcia była całkowita likwidacja dowodów kultu oraz zatarcie wszystkich jego wizualnych świadectw. Biskup przemyski Wacław Betański, ogłosiwszy w kwietniu 1784 roku decyzję cesarza, wydał równocześnie lojalną instrukcję. Jej treścią nakazał w diecezji usunąć malowidła, obrazujące doznane łaski oraz zlikwidować z przedmiotów kultu cenne złote i srebrne wota, szlachetne kamienie, perły, które teraz dziekani mieli spisać[93]. W świetle i powadze ustanowionego przez siebie prawa władze austriackie z czasem (w latach 1788,1807 i 1810) zarekwirowały całość wotów, ozdób i argenterii. Także pod wpływem wykorzystanego przez Austriaków autorytetu lojalnych wobec nowej władzy biskupów, znoszących dotychczasowe zwyczaje kultowe, cześć obrazów uległa wyraźnemu osłabieniu.

Nie inaczej było też w Krośnie, choć jeszcze w 1786 roku Andrzej Ewaryst Kuropatnicki, bibliofil z Tarnowca, pisząc o mieście podkreślał smutny jego wygląd - zlikwidowane kolegium jezuickie, opuszczone domy i ratusz. Autor ten równocześnie zauważył franciszkański kościół, w którym cudowny obraz Matki Boskiej i kaplica Oświęcimów domu (...) ozdobna, choć podejrzewał, że czeka je podobny los czyli kasata, jak to się stało z obiektami jezuickimi[94].

Z końcem XVIII i na początku XIX wieku istotnie ważyły się losy dalszej egzystencji świątyni i klasztoru, który miał ulec likwidacji. Od 1787 roku wprowadzili Austriacy nowe przepisy liturgiczne ograniczające tradycyjne nabożeństwa. Około 1788 roku w niedziele i święta kościół był zamknięty, a w latach 1804-1814 zamieniono go nawet wraz z kaplicami na magazyn zbożowy.

Przed tym najtrudniejszym okresem co tydzień w soboty odprawiano śpiewane msze wotywne fundacji Walentego Gołaszewskiego przy ołtarzu z łaskami słynącym obrazem Najświętszej Maryi Panny. Także, jak świadczy spis fundacji mszalnych z 1840 roku (po redukcji), przed tymże wizerunkiem w ołtarzu głównym określanym jako cudowny obraz Niepokalanego Poczęcia N.M.P. odprawiano w soboty dwie msze św. - jedną z fundacji Antoniego Baranowskiego, a drugą śpiewaną wotywną z fundacji Walentego Gołaszewskiego[95].

Mimo iż - jak już wcześniej wspomniano - cesarz Józef II zniósł wszystkie bractwa kościelne, które były tak typowym wyrazem dawnej religijności wiernych, ich członkowie nie zaniechali pobożnych praktyk. W 1838 roku proboszcz odrzykoński Szymon Serafin, będący wtedy dziekanem krośnieńskim, napisał w sprawozdaniu z wizytacji kościoła franciszkańskiego, że w niedziele i święta po południu lud gromadzący się w świątyni śpiewa różaniec. Nadal też pamiętano o odpustach w święta Matki Bożej Anielskiej, Różańcowej i Niepokalanie Poczętej, podczas których korzystano licznie z posługi sakramentalnej[96].

W połowie XIX wieku kult obrazu z pewnością istniał nadal, choć niewiele o nim wiadomo. Już po załamaniu się systemu józefińskiego krajoznawca i podróżnik Maciej Bogusz Stęczyński, wspominając Krosno, wzmiankował klasztor jako miejsce z matką przenajświętszą cudowną[97]. Obraz nadal znajdował się w ołtarzu głównym, gdzie odbierał cześć wiernych. Konsekwencją ogłoszenia przez papieża dogmatu o Niepokalanym Poczęciu NMP było wydanie 24 maja 1855 roku dekretu przez biskupa przemyskiego Franciszka Wierzchlejskiego. Na jego podstawie nastąpiła proklamacja dogmatu w diecezji. Ponieważ dla franciszkanów ogłoszenie tego dogmatu było wielkim wydarzeniem, dlatego generał Zakonu zwrócił się z prośbą o pozwolenie odprawienia trzydniowego nabożeństwa. Odpowiadając na prośbę, biskup przemyski wyznaczył dla kościołów franciszkańskich drugą niedzielę po Zielonych Świętach (od nieszporów sobotnich do wtorku).

Stąd w Krośnie uroczyste triduum odbyło się w dniach 9-12 czerwca 1855 roku przed obrazem Matki Bożej Murkowej z wystawieniem Sanctissimum w monstrancji i sumą o Niepokalanym Poczęciu[98].

W tym czasie stan techniczny obrazu musiał być już dość zły i z biegiem lat pogarszał się coraz bardziej. Zapewne na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX wieku, kiedy powoli postępowały prace renowacyjne przy kościele, lub w związku z wielkim pożarem miasta i kościoła, 13 września 1872 roku (w chwili, gdy ogień zbliżał się do świątyni) został on przeniesiony do klasztoru i wycofany z kultu[99].

Ponieważ podczas tragicznego pożaru prawie doszczętnie spłonęło cenne wyposażenie wnętrza kościoła, przez kilkanaście następnych lat trwały prace, których celem było powtórne jego uzupełnienie i wyposażenie na odpowiednim poziomie artystycznym. Być może dlatego nie podjęto wtedy kosztownej konserwacji obrazu, iż franciszkanie starali się przede wszystkim uratować świątynię przed zupełną zagładą, zapewnić jej funkcjonowanie na przyszłość, gdyż dalsza jej egzystencja, wobec wielkiego zniszczenia ogniem, stała pod znakiem zapytania.

Wycofanie obrazu z kultu było zasadniczym powodem, że już niebawem został on zapomniany[100], choć siła i ciążenie związanej z nim tradycji nie pozwoliły na zupełne wymazanie go z pamięci historycznej[101]. W centralnym miejscu neogotyckiej nastawy ołtarza głównego, która stanęła jeszcze w latach siedemdziesiątych XIX wieku, pojawiła się nowa, wykonana w drewnie, na biało malowana figura Matki Bożej Niepokalanie Poczętej. Była to postać stojąca, ze złożonymi do modlitwy rękami, znana z głośnych już wówczas objawień w Lourdes. Natomiast w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku Jan Tabiński, malarz rzeszowsko-łańcucki, wykonał na zasuwie tego ołtarza obraz olejny przedstawiający Matkę Bożą Anielską[102].

Na przełomie XIX i XX wieku człowiekiem świadomym historycznego znaczenia kultu zapomnianego obrazu był historyk Zakonu i archiwariusz O. Alojzy Karwacki, który najpierw pracował w krośnieńskim klasztorze m. in. przy porządkowaniu archiwum, a w latach 1904-1905 pełnił funkcję gwardiana. Pisze on, że poznał z aktów, iż niegdyś... wielkie miano nabożeństwo do tego obrazu[103]. W klasztorze zwrócił uwagę na poważnie uszkodzony i pozostający bez ram bardzo ładny, a starożytny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Temu dociekliwemu i wielce pracowitemu zakonnikowi zawdzięczamy wydobycie obrazu z zapomnienia. Kiedy w 1919 roku był już prowincjałem Polski zanotował, że obok babińcu, pod kaplicą Oświęcimów była kaplica z obrazem cud. M.  Boskiej Murkowej. Kaplica padła wraz z babińcem, a obraz cudowny, zdaje się jest w klasztorze przechowywany, na którym znać ślady ze zdartej zeń srebrnej sukni[104]. W innym natomiast miejscu wyraźnie napisał: obraz bez ram, na desce malowany, bardzo zjedzony i popsuty: M. Boża z koroną, a Dzieciątko bez korony. Niewątpliwie to starożytny obraz M. Bożej Murkowej[105]. Będąc przekonanym dokonanym odkryciu, zdecydował w lipcu 1919 roku o potrzebie jego konserwacji przywrócenia mu czci.

Podjęte w roku 1922 prace przy renowacji obrazu były zabiegiem nieudanym. W takiej sytuacji nie umieszczono go - jak wcześniej planowano - w kaplicy M. B. Różańcowej celem wznowienia kultu, lecz przez długie lata nadal pozostawał zapomniany, wisząc na ścianie zakrystii[106].

Decyzja o ponownej konserwacji obrazu i przywróceniu go do kultu podjęta została w 1954 roku, staraniem ówczesnego prowincjała O. Ireneusza Żołnierczyka oraz zakonników krośnieńskiego klasztoru – gwardiana O, Wiesława Pelca i O. Karola Pałęgi (w setną rocznicę ogłoszenia dogmatu). Dwa lata później prace konserwatorskie przeprowadziła w Krakowie art. plastyk konserwator Zofia Nawara[107] Choć obraz był już po konserwacji, umieszczenie go w kościele nadal wymagało uzgodnień i konsultacji. W roku 1959 kaznodzieja ludowy i maryjny ks. Jan Pietrzyk, podczas wewnętrznych rekolekcji w Krakowie zaapelował do franciszkanów o wznowienie kultu. Stało się tak dzięki O. Ireneuszowi Żołnierczykowi, nowemu i długoletniemu gwardianowi krośnieńskiemu (1959 - 1969). Ostatecznie w 1960 roku (znano już wówczas dawny wygląd obrazu, gdyż wcześniej odnaleziono rycinę z XVIII wieku) podjęto decyzję o powiększeniu obrazu (dołem 80 cm; górą 30 cm) i wykonaniu nowej, uzupełniającej warstwy malarskiej (u dołu domalowanie sukienki Matce Bożej, u góry domalowanie tła w nowo wykonanym ostrym łuku)[108].

Po wykonaniu tych prac uzupełniających, 29 listopada 1960 roku, w pierwszym dniu uroczystej nowenny przed świętem Niepokalanego Poczęcia NMP, obraz został umieszczony i odsłonięty w ołtarzu głównym. Konsekracji wizerunku dokonał prowincjał O. Wojciech Zmarz, osobiście zaangażowany w sprawę przywrócenia go do kultu publicznego.

W następnych latach podejmowano szereg działań celem rozwinięcia i umocnienia kultu. W 1961 roku kuria biskupia zezwoliła, by przez trzy lata, w pierwsze soboty miesiąca, mogły odbywać się nabożeństwa ku czci Matki Bożej z wystawieniem Najświętszego Sakramentu. Dzięki temu obraz zaczął skupiać uwagę wiernych. 3 października 1965 roku w sanktuarium odbył się Dzień Maryjny z udziałem ks. bpa Stanisława Jakiela z Przemyśla. Rok później (2 października 1966) z jego także udziałem miały miejsce w świątyni uroczystości związane z Milenium Chrztu Polski. W lutym 1969 roku prowincjał Ludwik Szetela zapisał: W czasie wizytacji stwierdziłem, że M. Boska Murkowa doznaje specjalnej czci wiernych. W każdą sobotę odprawia się rano Msza św. z kazaniem ku czci M. Boskiej, a wieczorem nabożeństwo. Cześć tę należy pogłębić u wiernych[109]. W 1970 roku franciszkanie wprowadzili wieczystą nowennę, której celem było utrwalenie owoców Nawiedzenia Matki Bożej (18-19 maja 1970). Nowenna ta, nieprzerwanie cotygodniowo odprawiana w czwartkowe wieczory, do chwili obecnej jest szczególnym nabożeństwem, podczas którego przedstawiane są, składane na kartkach, bieżące prośby, podziękowania i błagania wiernych. Śpiewa się także nowo skomponowane i napisane w latach sześćdziesiątych dwie pieśni ku czci Matki Bożej Murkowej (Krośnieńskiej) - O Matko Miłosierna... i O Ty, coś u nas tron sobie obrała...

Z czasem kult obrazu coraz bardziej rozwijał się, a potwierdzeniem były nowe dowody materialne[110]. Już po dwuletniej przerwie (1985-1987), spowodowanej przekazaniem obrazu przez gwardiana O. Tarzycjusza Cwykiela do konserwacji[111], gwardian O. Jerzy Watras wprowadził 7 grudnia 1987 roku msze św. składkowe do Matki Bożej Murkowej (odprawiane z formularzem o Matce Bożej Miłosiernej z Nawiedzenia, jeśli pozwalają przepisy liturgiczne). Bardzo liczne intencje, składane na bieżąco i co tydzień odczytywane podczas czwartkowych nabożeństw[112], potwierdzają istnienie wyraźnie zakorzenionej czci obrazu[113]. Cześć ta, odnowiona przed trzydziestu siedmiu laty, w ostatnim okresie znajduje dla siebie możliwość dalszego rozwoju, dzięki konsekwentnym zabiegom o zabezpieczenie świątyni i podkreślenie walorów estetycznych jej wnętrza, włącznie z ołtarzem głównym, w którym nadal znajduje się obraz Matki Bożej Murkowej[114].

Przegląd problematyki przedstawionej w niniejszym opracowaniu ukazuje wyraźnie, jak ważne i istotne jest w tej franciszkańskiej świątyni odwieczne zjawisko kultu maryjnego. Ważne przede wszystkim dla całościowego ujęcia dziejów miejsca i zrozumienia jego bogatego dziedzictwa kulturowego. Kościół franciszkański w Krośnie jest bowiem od stuleci zarówno skarbnicą kultury artystycznej, jak również widomym znakiem szczególnej czci oddawanej w nim Matce Bożej z Dzieciątkiem, a ukazane tu formy kultu maryjnego należą od pokoleń również do skarbca polskiej kultury duchowej i pobożności.